Translated from the Dutch by Lucy Scott and Denice Gravenstijn

 

I was away for twenty years. A period in which I became an adult and in which the country where I sometimes felt out of place in many ways had proven itself to be my home. That country was Belgium, where I had ended up after my escape from the war in my homeland Liberia. My reason for visiting the country now were the death of my mother years ago and the conflicting reports concerning her death.

I had to know how she had died.

I arrived in Monrovia, the capital city, somewhat afraid because of rumors that some people came home and were stricken with illnesses or died after someone had mixed poison into their food. After the war, poison had taken the place of bullets, so I was told, and the enemy was everywhere.

I was staying with my older brother Edmond in Gardnersville, a suburb of Monrovia, where the houses stood on marshy ground and where the old sewage system could not withstand the rising water when it rained and so burst.

My brother had several family members under his care. Most were teenagers and children whose parents were lost to the war. He looked exactly like my father, as much as I could remember my father. The only remaining memory was one of a clean-shaven man with a frown between his eyebrows and a smooth forehead that sprang from endless youth. He was a businessman and the owner of a store on the busiest street of Wologizi, the city where I was born. I see him still sitting in his armchair: five fingers drumming as I, his five-year-old son, was playing on the floor of his bedroom. A year later he died, leaving a gaping hole in my life. A hole that I had to fill through much pain and effort. It was a time when I found traces of my father in every grown man. And suddenly my father was staring at me out of the face of my brother.

Now Edmond must have been roughly the same age my father was when I was born. The same height, the same temperament, the same infrequent tantrums peppered with an endearing sense of humor.

 

▴ ▴ ▴

 

One night before my departure to Wologizi, after nearly a week in Monrovia, I sat eating with my brother in the living room. The meal consisted of a sauce made from cassava leaves, herbs, and fish, all prepared with palm oil and served with red rice, which is specific to the country. He told me about the war.

Edmond had, just as my father, a successful little store in the heart of Monrovia on Ashmun Street with goods from Dubai and China, but there was nothing left after the war. Now he was running a small stationery shop on Camp Johnson Road with one of my nephews. He lived the largest part of his life in Monrovia, and the stories that I heard about him as a child demonstrated that he was already an ambitious man back then. He opened his first store when he was just in high school, expanded it into a greater business, and was on the verge of starting a retail chain when the war broke out.

He was married, so he told me, but his wife had left him during the war. “At some point she was running through Monrovia with a rifle in her hand. She wanted to kill me,” he said about the arguments and disagreements in his marriage. “I have no idea why I deserved such a fate. The war had made everyone crazy. It was no easy time!”

As I listened to him, I got the feeling that he needed me, that he needed someone to listen to his story. As if it was the only way he could undo the heavy burden that he carried. The need to tell war stories wasn’t just something I saw that evening at my brother’s. It manifested itself in other people. Liberians longed to tell stories about the war.

“Don’t ever ask about the missing,” my brother said. “Because you will be shocked if you discover that a childhood friend, a beloved aunt or uncle is dead. Or worse: that they joined the rebels to kill their own people. Be quiet and just wait until they tell you about the missing or the dead.”

Later, after we had finished our meal, he asked about Belgium. “How is the work at your car company going, Abu?”

My brother and other family members believed that I was a car designer, or even that I was the director of the company, the driving force behind the success of the car brand. The rumor going around was that the white people found me so valuable that they did everything to keep me from returning to Africa.

It was not true. I was only a factory worker in a Belgian industrial city. The only thing I did was put truck parts together, every day, year in, year out. But I couldn’t tell him this. He would have never believed me. My story about the factory worker who did shift work six or seven days a week went beyond me and brought me to the level of a car designer.

I told my brother about my first years as a refugee in a refugee camp, where people stayed who had the same stories about war. My teacher at the camp was a former professor from Bosnia. My family and friends were a family from Ethiopia, a Ghanaian who taught me how to ride a bicycle, and a Nigerian who was so smart that he could even save money in a location where this was impossible for others. As a refugee I had a monotonous life: every day the same meal, afterward get the same stamp to show that I was present.

To fill in the time, I befriended a man who went to the city every day to borrow films for the camp. Because of my love for films, I was allowed to choose what the rest of the camp was going to see. In the film world, far removed from the reality of the camp, I felt at home. The freedom of the camp employees amazed me. They organized everything at the camp, to return again to their houses in the evenings. For a long time, freedom to me meant having a house that I could call home.

News about the war in Liberia in newspapers and on television made me desperate to escape from the cage of camp life. I learned Flemish, and by the time that I got my residence permit, I was ready to go work at a truck factory. I sent the bulk of my income to family members who fled to Sierra Leone and Guinea during the civil war.

“I worked all year long to help the family,” I said.

My brother nodded. “Yes, you did.”

The war had made him a broken man. He had had a stroke that almost left him paralyzed. He did everything in his power to be able to walk; he refused to walk on crutches, even during the times where he needed them the most. “If I am dependent on them, I will never get away from them,” he said. “I’m still fighting every day against the aftermath of the stroke. One loss from it is that I sometimes forget things.”

My nephews and nieces were sitting on the floor in the dark corner of the room listening. Some were born during the war, others had become parents themselves but could not support their own children. They were all dependent on my brother.

The night was restless around us. Church hymns and percussion sounds filled the air. Monrovia was a noisy market for anyone in search of God. “The war made sure that people focused on the only thing that could give a little comfort, and that was faith,” said Edmond.

The heat was unbearable. My shirt stuck to my body from the sweat. And despite all the safeguards my brother had taken, such as bug spray and a big mosquito net, the mosquitos found me effortlessly. I barely closed an eye.

 

▴ ▴ ▴

 

My lack of sleep, I realized, had less to do with the mosquitos than with the death of my mother. When I tried to ask about the circumstances surrounding her death, my brother said: “That happened long ago. Let it go and try to make peace with her passing.”

But I couldn’t.

The driver picked me up at dawn. I decided to bring a couple of my nephews with me to protect me in case of unforeseen circumstances. We loaded the jeep full with sacks of rice and other food for the family in Wologizi. By the time the city was waking up, we were already beyond the city limits.

The driver was good. I wondered at how he nimbly avoided the many potholes and pits in the road. When I made a remark about it, he answered without hesitation: “I was a driver for the rebel groups during the war.” He had crooked legs, bloodshot eyes, and the strength of a wrestler. He wore a cap and winter boots in the heat of the dry season.

His disclosure stunned me. I was sitting next to a man who had actually taken part in the war, who had probably killed.

We rode for hours. The driver stopped at a roadside restaurant in a city that was shrouded in dust and where the asphalt gave way to dusty roads.

“You must introduce yourself, chief,” he said when we were stuffing ourselves with rice and a sauce of brown beans and fish—the famous Liberian dish tobogee. I felt uncomfortable with the nickname chief because he was either using it to mock me or to put emphasis on our differences. In any case, he was unintentionally setting me up on an unwanted pedestal. “I was going 125 miles an hour in an open jeep, my head close to the steering wheel. In the back of the jeep sat a rebel with a machine gun, who unleashed his anger on everyone and anyone that we came across along the way. Our mission was to ride into the heart of enemy territory and shoot a couple of rounds with our bazookas before returning to our base camp.” Listening to him, I realized he must have been a teenager when he lived through these tales.

“We won the war, chief,” he said.

But at what price, I wondered, thinking about my mother. She had already passed away when the North was ousted from the rest of Liberia by the rebel groups to which my driver also belonged. I was told that she got sick and passed away due to a lack of medicine. But a week later someone claimed that he had seen her in a refugee camp in Guinea. A nephew in Guinea even called me, saying that my mother wanted to speak to me. The information turned out to be groundless. My mother was indeed dead and I was left behind with the question of how she had met her end.

In the following years I tried to find her grave, but I was hindered from doing so by the threat of war, lack of financial means, and the terrible state of the roads, which are impassible during the rainy season.

When we were on our way again, the dust struck down on the truck. The road north was flanked by trees, close to each other and mysterious, greener than green. They crowned the mountains as if they were quilts for the earth.

Villages and cities loomed over us, some abandoned, others sparsely populated, but always with pretty flame trees, which caught my eye as if I were seeing them for the first time. This overwhelming beauty stood in stark contrast to the recent history of this country. Along the way I saw many people who traded in charcoal, vegetables, and meat waiting for a lift.

 

▴ ▴ ▴

 

We arrived in Wologizi right before night fell. The suburbs consisted of cluttered houses, sometimes so dilapidated that I could scarcely imagine that there were people living there. One of the buildings that I recognized in the center of the city was a two-story house that once belonged to a Lebanese man nicknamed Old Baldy.

The people in Wologizi were quite creative in inventing nicknames. The best soccer player in the neighborhood was called the Broom because he swept aside everything that was in his way—players and the ball—with his bare feet. The child who once set flame to a box his friend was sitting in in hopes of pushing him out of it ended up with the nickname Foday, the Martyr. This nickname hung on him so long that when I met him twenty years later, now old and wise and with a job in the agricultural sector, he was still called the Martyr. But always behind his back. We also had an overweight boss who was named after a mountain because of his size.

Old Baldy’s building was riddled with bullets and dark from mold, just like the houses next to it. The main street, where girls were frying fish and doughnuts to sell to their friends, seemed to be many times smaller than I could remember, and the stores around it—such as the gas station, where checker players gathered together to insult each other—were gone.

In my teenage years I used to sing songs from Indian films on this street or play the heroes and bad guys from these movies, if I wasn’t swimming in the nearby river or together with my friends playing in the moonlight. It was so bad that those who couldn’t afford tickets would give me a few coins so that I would reenact the film for them, including the songs. I was so good at it that any time I played the villain Amjad Khan in an Amitabh Bachchan movie, the audience would take off, terrified.

 

▴ ▴ ▴

 

My heart skipped a beat as we headed in the direction of the house where I was born. On the right hand side, I saw the school building that was one of my uncle’s, a businessman who started out gathering and selling firewood and later became one of the richest men in Wologizi. We drove slowly to the compound, which had once been bursting with life. I remembered that over a hundred people lived in our compound during my youth. The drama that played out in the rooms and corners there shaped my outlook on life. I stepped out of the jeep and walked to the compound.

My family was standing in a small group, which primarily consisted of women and children—the remainders of what had once been the biggest family in Wologizi. The women hugged me and I smelled the firewood, the dust from crushed rice, and the meal that they were preparing. I held them so tight, reluctant to let them go, these wives of my brothers and uncles who had died during the war.

Afterward I let myself absorb the entire compound. Some houses, among them my mother’s, were gone, just like the mango and avocado trees that I would regularly climb. But my father’s house was still standing.

I went inside, in search of the room I shared with a number of my siblings—the room where I, when I was alone, practiced movie roles and tried to perfect my imitations, the art of Hindi, Bengali, and Mandarin. I would get so into the characters and roles that whenever I emerged again from playing, the real world seemed surreal. One day I dragged my mother along with me to go to a movie where Amitabh Bachchan, the hero, was killed. My mother left the movie theater in tears. “They killed that handsome man,” she said. “Why did they have to kill the good guy?” That was the end of her film adventure.

Each day after school I would help the cinema owner with the odd jobs around his house in exchange for watching a movie. The movies were invariably Indian, Chinese, or American, and some I saw countless times. Then the war broke out and I had to learn to dream of my life all over again.

My passion for cinema has never really gone away.

I walked out of the room and saw my brother Sekou waiting for me in the room where my father always used to be, the biggest room in the house, where different women now lived. The room had lost much of its former grandeur: the chair where my father always sat, his fingers tapping on the wooden chair arms, was gone, just like his scent. Each trace of my father had been erased. The wall had been painted again. There are many ways to erase the past. The effort to sustain the house had triumphed over the importance of preserving traces of my father.

“Tell me what happened to our mother,” I asked my brother.

He hesitated. “What do you mean?” he asked.

“I want to know how she died,” I said.

“It was at the height of the war. She was in Koniyan on business and got sick. She died due to a lack of medicine,” he said, avoiding me staring at him.

Of all my brothers, Sekou resembled me the most in terms of temperament and appearance. He understood my deepest fears, even with the distance between us, and when we talked to each other on the phone, he often surprised me with his insight.

“You’re always saying that you’re coming home,” he would tell me. “But where is home, Abu? You have been away for so long that I wonder if this is still your home.”

Now he turned to me. “What do you want me to tell you?”

I gave no answer.

My mother was the daughter of a scholar to whom miracles were attributed. People said that no one had taught him anything and that he gave renowned lectures without looking in a book once. All that he had was shared with his brothers and sisters. He was very generous. He had achieved international recognition, and the presidents of Liberia, Sierra Leone, and Guinea asked him for advice and prayers. He preached for peace and stood on the belief that a religion that separated brothers and sisters was only a divisive doctrine. This provided him with many worshippers, but it also made him very controversial.

When he died in a city with no mosque, the residents, who didn’t share his beliefs but saw him as one of their own, insisted that they could bury him. The president of Liberia had to intervene, especially when the Muslims insisted that he belonged to them. The president decided that the residents of the city had the right to bury him because he passed away on their land. But at least as important: they loved him as much as the Muslims. That’s why his grave lies there now.

I had a strong need to search for my mother’s grave. But since she was buried in the nearby city of Koniyan, the residents asked me to wait until they were ready there to receive me.

That evening in my father’s house, I asked a couple of my nephews to keep watch and protect me. “Chief, I will sleep in the jeep in front of the door to your room,” said the driver. “No one will dare come my way.”

I could not sleep due to anxiety. I spent most of the night thinking of my mother.

 

▴ ▴ ▴

 

The following day the streets of Koniyan were filled with many people who would sing tunes that were solemn but then turned joyful again. I was waiting on the crowd, which was coming down the hill at a snail’s pace. The women poured out their grief hugging me, their clumsy hands moving alongside my sweaty face. One man made his way among the women, slipping through them to the side until he could hold my hands. He let them go when we came to the grave, which lay in the heart of the city. I thought I knew the man. He seemed to be one of my nephews, the son of an uncle who lived in Sierra Leone.

The grass around the grave had been mowed, and a bamboo hedge guarded it. Around the grave stood a few flame trees in full bloom.

I remembered my mother’s shiny, dark skin. I conjured up her image. Tall and dark, she emerged from her house in a colorful wrap and a proud hat, ready to lead her students to the market, where she reigned supreme. The Lomas—a people who had lived with us Mande for centuries—had given her the nickname the Gorgeous Mande.

But she was no longer here.

One of the village sages asked me to take the floor. The words took form in my brain but caught in my throat. The crowd broke out in wails.

Another man addressed me and said: “Your mother’s beauty was the envy of many, even of the spirits. Yes, her beauty was exceptional. But still more important: she was a person of flesh and blood. She was very generous. She gave away all she ever earned to other people. No one who knew her will say now that she didn’t.” And no one did.

I chose to believe him.

Later, after the sages had said their prayers, the crowd led me to the town hall. There I finally discovered how my mother had really died.

“A commander of the rebel group pushed your mother to the ground,” the mayor told me. “Believe me, Abu, I was there when it happened. He emptied an entire magazine of bullets shooting at her, but not a single bullet touched her. Your family is unique. An illness, not a bullet, killed your mother.”

I decided not to believe him.

These anecdotes, so beautifully spoken, contained the grim truth: my mother was killed by a rebel. In a tradition where the truth could take various shapes, men who wanted to spare me the pain of the hard truth had chosen a less painful version.

In the following days I learned to live with the truth. When I was not with the wise city elders in Koniyan, whose anecdotes always ended with a wise lesson, I was in Wologizi, where I spent time with childhood friends. Or I was near Kaihah River, where I had learned to swim.

The part of the river that was once a hive of activity was now surrounded by shrubs and trees. The first time that I wanted to go there, I had to clear the way with the help of a machete. Places like this had shaped me, so that even after I had been away for more than two decades, my memories traced back to them: the scent of the trees, the feel of the sand. The voices of the girls, who fell into laughter whenever we chased them along the shore, and the smell of the earth. And also, the crowded compound, the place where I first saw the light of day.

Childhood friends trickled into our compound to dredge up the past together. I recognized their faces immediately, but I often no longer knew their names. They exchanged their war stories: some had been forced to fight, others had willingly confronted the rebels. Most had fled to Guinea or Sierra Leone to escape the war. Or had taken refuge in the forests around Wologizi until the war was over.

“When we came back to Wologizi, we saw a city changed into a forest,” one of them said.

“Yes, we hunted deer and possums.”

The war had made some rich, whereas others who were previously wealthy lost everything. A couple of my friends—of whom many had thought nothing would become of them—now belonged to the richer upper class. The war traded fortunes and left many frustrated.

The longer I stayed in Wologizi—I was already traveling nearly every day to Koniyan—the more I longed for Belgium: the ritual of waking up early, going to work and joining the assembly line, feeling the hard metal, sorting parts and then finally seeing the end product—an enormous truck, painted and polished, driven out of the enormous building for its first test ride.

I finally left Wologizi one morning. My brother Sekou and a couple of my nephews accompanied me.

We drove for a few hours when we saw a man near the road waving down our car for a lift. I asked the driver to stop because we still had an extra seat in the car. When we slowed down, my brother said, as if seeing a ghost: “Keep driving, hurry, keep driving!”

His reaction baffled me. “What’s going on?”

Sekou was sweating. He wiped his hand over his face. “That is the man who pointed his rifle at our mother and tried to kill her. Yes, he was the one who shot at our mother. I will never forget his face. I was right there. It’s him.”

The driver clenched his teeth. “Chief, let me fix this,” he said. Before I could say a word, he had turned the car around and was driving back toward the man.

“Wait, wait, don’t do anything,” I said.

I could not believe that I had found my mother’s murderer!

The driver jumped out of the car and on top of the man. He grabbed him by his collar and dragged him to my brother. “Do you remember this man?” he said as he spit in the man’s face. “Can you remember him?”

The man burst into tears. “I have never seen him before in my life, chief,” he said. He looked at me while I stood in the distance, too stunned to react. “Why are you treating me this way?”

Sekou talked about the incident with a tremor in his voice. “You shot down our mother. Remember? The bullets were fended off, but you wanted to kill her. Yes, you wanted to kill her!”

“Kill a harmless woman?” the man protested. “I was never involved in the war.”

The driver hit him, but the man stuck to his story. He was a scrawny man in a worn shirt and pants. His shoes needed to be patched. One thing was certain: this was a poor man.

My brother shook his head. “I will never forget your face, not in a hundred years. You took our belongings. You were the one who took my clothes and left me naked. I cannot forget your face. You were the one who shot at our mother.”

Why did my brother persist in claiming that my mother had survived the shot?

I approached the man. The moment I was standing next to him, I could smell his fear. The man fell to his knees and clutched my feet.

“Don’t kill me chief. I never participated in the war, never killed anybody, let alone a woman.”

Then I heard my brother say in a cold, detached voice: “Killing him will not bring our mother back. Let him go. The war is over.”

I turned to him.

A sudden wind seemed to stir up, a cold wind rushing through my body and taking possession of me.

“So now you’re telling me that our mother was in fact shot and didn’t die from being sick? You’re telling me that this man killed her?”

My brother shook his head. “I’m telling you that our mother is gone. Whatever you do, it won’t bring her back.”

The driver clenched his teeth. “Even if we don’t kill him, let’s at least break his arms and legs,” he said. “He deserves it.”

I was paralyzed by indecisiveness. A deep, cold silence seemed to descend over me, a rare coldness beneath the sweat and heat around me. It was as if I had landed in a dream where I had no power over what happened. The man was now sobbing and his grip on my feet was stronger.

It was my brother who led me to the car. When I turned around, I saw that the man was still kneeling.

We drove the entire day, and I could not remember that I saw flame trees in any town or city. They seemed to have disappeared.

“I swear that it was him,” Sekou said that evening, when he was telling our brother Edmond about the encounter. Edmond shook his head and did not speak.

By that time, the driver was already gone and the city turned again to the endless church songs and drums that rang out the entire night.

The coldness that held me in its grip became heavy and unrelenting.

Flamboyante Bomen

In the original Dutch

 

Twintig jaar was ik weg geweest. Een periode waarin ik volwassen werd en waarin het land waar ik mij ooit in vele opzichten vreemd voelde, thuis bleek te zijn. Dat land was België, waar ik terecht was gekomen na mijn vlucht voor de oorlog in mijn geboorteland Liberia. De aanleiding om het land nu te bezoeken waren de dood van mijn moeder, jaren geleden, en de tegenstrijdige berichten omtrent haar overlijden.

Ik moest weten hoe ze gestorven was.

Ik arriveerde in Monrovia, de hoofdstad, enigszins bevreesd vanwege geruchten dat sommigen na thuiskomst getroffen werden door ziektes of stierven nadat iemand gif door hun voedsel vermengd had. Na de oorlog had gif de plek van kogels ingenomen, zo werd me verteld, en de vijand was alomtegenwoordig.

Ik verbleef bij mijn oudere broer Edmond in Gardnersville, een buitenwijk van Monrovia, waar de huizen op drassige grond stonden en waar als het regende het oude rioolstelsel het stijgende water niet aankon en barstte.

Mijn broer had tientallen familieleden onder zijn hoede genomen. De meesten waren tieners en kinderen die hun ouders hadden verloren in de oorlog. Hij leek sprekend op mijn vader, voor zover ik me mijn vader kon herinneren. De enige blijvende herinnering was die aan een gladgeschoren man met een frons tussen zijn wenkbrauwen en een verder glad voorhoofd dat oneindige jeugdigheid verried. Hij was een zakenman en eigenaar van een winkel in de drukste straat van Wologizi, de stad waar ik geboren ben. Ik zie hem nog zitten in z’n fauteuil: zijn vingers trommelden terwijl ik, zijn vierjarige zoon, op de grond van zijn slaapkamer speelde. Een jaar later overleed hij, een gapend gat achterlatend in mijn leven. Een gat dat ik met veel pijn en moeite moest vullen. Er is een periode geweest waarin ik in iedere volwassen man sporen van mijn vader trof. En ineens staarde die vader me aan, vanuit het gezicht van mijn broer.

Edmond moest nu ongeveer op dezelfde leeftijd zijn als mijn vader toen ik geboren werd. Dezelfde lengte, hetzelfde temperament en dezelfde zeldzame driftbuien, die gelardeerd waren met een aandoenlijk gevoel voor humor.

 

▴ ▴ ▴

 

Op een avond voor mijn vertrek naar Wologizi, na bijna een week in Monrovia, zat ik met mijn broer in de woonkamer te eten. Het eten bestond uit een saus van cassavebladeren, kruiden en vis, alles bereid met palmolie en geserveerd met rode rijst, die eigen is aan het land. Hij vertelde me over de oorlog.

Edmond had, net als mijn vader, een goedlopend winkeltje met spullen uit Dubai en China gehad in hartje Monrovia, in Ashmun Street, maar daar was na de oorlog niets van overgebleven. Nu runde hij samen met een van mijn neven een kleine winkel in schrijfgerei aan Camp Johnson Road. Hij woonde al het grootste deel van zijn leven in Monrovia, en de verhalen die ik als kind over hem had gehoord bewezen dat hij toen al een ambitieus man was. Hij opende zijn eerste winkel toen hij nog op de middelbare school zat, breidde die uit tot een grotere zaak en stond op het punt om een winkelketen te beginnen toen de oorlog uitbrak.

Hij was getrouwd, zo vertelde hij me, maar zijn echtgenote had hem verlaten tijdens de oorlog. ‘Op een gegeven moment rende ze dwars door Monrovia met een geweer in haar hand. Ze wilde me vermoorden,’ vertelde hij over de ruzies en onenigheid in hun huwelijk. ‘Ik heb geen idee waar ik dat noodlot aan had verdiend. De oorlog had iedereen gek gemaakt. Het was geen makkelijke tijd!’

Terwijl ik naar hem luisterde kreeg ik het gevoel dat hij me nodig had, dat hij iemand nodig had om naar zijn verhaal te luisteren. Alsof hij zich alleen zo van de groeiende last die hij meedroeg kon ontdoen. De behoefte om oorlogsverhalen te vertellen zag ik niet alleen die avond bij mijn broer. Ze manifesteerde zich in vele andere mensen. Liberianen verlangden ernaar over de oorlog te vertellen.

‘Vraag nooit naar de afwezigen’, zei mijn broer. ‘Omdat je geschokt zult zijn als je erachter komt dat die ene jeugdvriend, geliefde tante of oom gedood is. Of erger: dat ze zich bij de rebellen hebben aangesloten om hun eigen mensen om te brengen. Wees stil en wacht gewoon tot men je over de vermisten of de doden vertelt.’

Later, nadat we ons eten ophadden, vroeg hij naar België. ‘Hoe is met het werk in jouw autobedrijf, Abu?’

Mijn broer en andere familieleden gingen ervan uit dat ik auto-ontwerper was, of zelfs dat ik de directeur was in het bedrijf, de drijvende kracht achter het succes van het automerk. Het gerucht deed de rond dat de blanken mij zo nuttig vonden dat ze alles deden om mij ervan te weerhouden naar Afrika terug te keren.

Het was niet waar. Ik was slechts een fabrieksarbeider in een Belgische industriestad. Het enige wat ik deed was vrachtwagenonderdelen in elkaar zetten, elke dag, jaar in, jaar uit. Maar dat kon ik hem niet zeggen. Hij zou me niet geloofd hebben. Mijn verhaal, over de fabrieksarbeider die zes tot zeven dagen per week in ploegendienst werkte, is me ontstegen en heeft me op het niveau van een auto-ontwerper gebracht.

Ik vertelde mijn broer over mijn eerste jaren als vluchteling in een vluchtelingenkamp, waar mensen verbleven die dezelfde verhalen over oorlog hadden. In het kamp was mijn leraar een oud-professor uit Bosnië. Familie en vrienden waren een gezin uit Ethiopië, een Ghanees die me leerde fietsen en een Nigeriaan die zo slim was dat hij zelfs geld kon sparen op een plek waar anderen dit voor onmogelijk hielden. Als vluchteling had ik een monotoon leven: elke dag hetzelfde ontbijt, daarna de dagelijkse stempel halen om te bewijzen dat ik aanwezig was.

Om tijd te vullen raakte ik bevriend met een man die elke dag de stad in ging om films te huren voor het kamp. Vanwege mijn liefde voor film mocht ik kiezen wat de rest van het kamp ging zien. In de filmwereld, ver verwijderd van de realiteit van het kamp, voelde ik me thuis. De vrijheid van de medewerkers verwonderde me. Ze regelden alles in het kamp, om ‘s avonds weer naar hun huis terug te keren. Een tijdlang betekende vrijheid voor mij het hebben van een huisje dat ik thuis kon noemen.

Het nieuws over de oorlog in Liberia in kranten en op televisie maakte dat ik wanhopig uit de kooi van het kampleven wilde ontsnappen. Ik leerde Vlaams en tegen de tijd dat ik mijn verblijfsvergunning kreeg, was ik klaar om te gaan werken in de vrachtwagenfabriek. Ik stuurde het gros van mijn inkomen naar familieleden die tijdens de burgeroorlog naar Sierra Leone en Guinee waren gevlucht.

‘Ik werkte jarenlang om de familie te helpen,’ zei ik.

Mijn broer knikte. ‘Ja, dat deed je.’

De oorlog had van hem een gebroken man gemaakt. Hij had een beroerte gekregen waardoor hij bijna verlamd was geraakt. Hij deed alles wat in zijn mogelijkheid lag om te kunnen lopen; hij weigerde op krukken te lopen, ook op momenten waarop hij ze het hardst nodig had. ‘Als ik me er afhankelijk van maak, kom ik er nooit meer vanaf,’ zei hij. ‘Ik vecht nog dagelijks tegen de nasleep van die beroerte. Een nadeel daarvan is dat ik dingen soms vergeet.’

Mijn neven en nichten zaten op de vloer in de donkere hoeken van de kamer te luisteren. Sommigen waren tijdens de oorlog geboren, anderen waren zelf ouders geworden maar konden hun eigen nageslacht niet onderhouden. Zij waren allemaal afhankelijk van mijn broer.

De nacht was onrustig om ons heen. Kerkliederen en percussiegeluiden vulden de lucht. Monrovia was een rumoerige markt geworden voor iedereen die op zoek was naar God. ‘De oorlog heeft ervoor gezorgd dat mensen zich op het enige richten wat een beetje wat troost kan geven, en dat is het geloof,’ zei Edmond.

De hitte was ondraaglijk. Mijn overhemd plakte tegen mijn lijf van het zweet. En ondanks alle voorzorgsmaatregelen die mijn broer had genomen, zoals spuiten met insecticide en een grote klamboe, vonden de muggen me moeiteloos. Ik deed nauwelijks een oog dicht.

 

▴ ▴ ▴

 

Mijn slaapgebrek, realiseerde ik me, had minder te maken met de muggen dan met de dood van mijn moeder. Wanneer ik probeerde te vragen naar de omstandigheden rond haar dood, zei mijn broer: ‘Dat is lang geleden gebeurd. Laat het los en probeer vrede te hebben met haar heengaan.’

Maar dat kon ik niet.

De chauffeur haalde me bij zonsopgang op. Ik besloot een paar van mijn neven mee te nemen om me te beschermen bij onvoorziene omstandigheden. We laadden de jeep vol met zakken rijst en ander voedsel voor de familie in Wologizi. Tegen de tijd dat de stad ontwaakte, waren we al voorbij de stadsgrenzen.

De chauffeur was goed. Ik verbaasde me erover hoe hij behendig de vele kuilen en gaten in de weg ontweek. Toen ik er een opmerking over maakte, antwoordde hij zonder aarzeling: ‘Ik was chauffeur voor een van de rebellengroepen tijdens de oorlog.’ Hij had kromme benen, bloeddoorlopen ogen en de stevigheid van een worstelaar. Hij droeg een pet en winterlaarzen in de hitte van het droge seizoen.

Zijn onthulling verlamde me; ik zat naast een man die daadwerkelijk aan de oorlog had deelgenomen, die waarschijnlijk gemoord had.

We reden urenlang. De chauffeur stopte bij een wegrestaurant in een stad die in stof gehuld was en waar het asfalt in stoffige wegen overging.

‘Moet je je eens voorstellen, chief,’ zei hij toen we ons volpropten met rijst en een saus van bruine bonen en vis – het bekende Liberiaanse gerecht tobogee. Ik voelde me ongemakkelijk door de bijnaam ‘chief’, omdat hij het óf gebruikte om me belachelijk te maken óf de nadruk wilde leggen op onze verschillen. Hij zette me er hoe dan ook mee op een ongewild voetstuk. ‘Ik ging 200 kilometer per uur in een open jeep, mijn hoofd vlak onder het stuur. Achter in de jeep zat een rebel met een machinegeweer, die zijn woede botvierde op alles en iedereen die we onderweg tegenkwamen. Onze missie was tot in het hart van vijandelijk gebied te rijden en een paar rondjes bazooka’s leeg schieten voordat we terugkeerden naar ons basiskamp.’ Al luisterend besefte ik dat hij een tiener moest zijn geweest toen hij deze verhalen meemaakte.

‘We wonnen de oorlog, chief,’ zei hij.

Maar tegen welke prijs, vroeg ik me af, denkend aan mijn moeder. Ze was overleden toen het Noorden afgezet was van de rest van Liberia door de rebellengroep waar ook mijn chauffeur toe behoorde. Mij was verteld dat ze ziek was geworden en was gestorven wegens gebrek aan medicijnen. Maar een week later beweerde iemand dat hij haar in een vluchtelingenkamp in Guinee had gezien. Ik werd zelfs opgebeld door een neef in Guinee, die vertelde dat mijn moeder me wilde spreken. Die informatie bleek nergens op gebaseerd te zijn. Mijn moeder was inderdaad gestorven en ik bleef achter met de vraag hoe ze aan haar einde was gekomen.

In de jaren daarna probeerde ik haar graf te bezoeken, maar daarin werd ik gehinderd door oorlogsdreiging, gebrek aan financiële middelen en de vreselijke staat van de wegen, waardoor er tijdens het regenseizoen niet te reizen viel.

Toen we weer op weg gingen streek het stof neer op de wagen. De weg naar het noorden werd geflankeerd door bomen, dicht op elkaar en mysterieus, groener dan groen. Ze bekroonden de bergen als waren ze dekens voor de aarde.

Dorpen en steden doemden voor ons op, sommige verlaten, andere dunbevolkt, maar altijd met prachtige, flamboyante bomen, die mijn ogen streelden alsof ik ze voor het eerst in mijn leven zag. Deze overweldigende schoonheid stond in schril contrast met het recente verleden van het land. Langs de weg zag ik mensen die handelden in houtskool, groente en vlees of die wachtten op een lift.

 

▴ ▴ ▴

 

We kwamen vlak voor het vallen van de avond aan in Wologizi. De buitenwijken bestonden uit rommelige huizen, soms zo vervallen dat ik me nauwelijks kon voorstellen dat er mensen in woonden. Een van de gebouwen die ik midden in de stad herkende was het twee verdiepingen tellende huis dat ooit van een Libanees met de bijnaam ‘Oude Kale’ geweest was.

De mensen in Wologizi waren zeer vindingrijk in het verzinnen van bijnamen. De beste voetballer van de omgeving heette ‘de Bezem’, omdat hij alles op zijn weg met zijn blote voeten aan de kant veegde: spelers en bal. Het kind dat ooit een doos in de fik zette waar een vriendje in zat in de hoop het joch eruit te krijgen, kreeg de bijnaam Foday, ‘de Martelaar’. Deze bijnaam bleef zo lang aan hem hangen dat toen ik hem twintig jaar later ontmoette, inmiddels oud en wijs en met een baan in de agrarische sector, hij nog steeds de Martelaar werd genoemd. Maar altijd achter z’n rug om. We hadden ook een corpulente meester die vanwege zijn omvang naar een berg vernoemd was.

Het gebouw van Oude Kale was met kogels doorzeefd en donker van de schimmel, net als de huizen ernaast. De hoofdstraat, waar meisjes vis en calas (oliebollen) frituurden om aan hun vriendjes te verkopen bleek vele malen smaller te zijn dan ik me kon heugen, en de winkels eromheen – zoals het benzinestation, waar dammers zich verzamelden om elkaar te beledigen –waren verdwenen.

Op die straat zong ik in mijn vroege tienerjaren liedjes uit Indiase films, of speelde ik de helden of schurken uit die films na, als ik niet in de nabijgelegen rivier aan het zwemmen was of samen met vrienden speelde in het maanlicht. Het was zo erg dat degenen die zich geen kaartjes konden veroorloven mij wat kleingeld gaven zodat ik de film voor ze na kon spelen, inclusief liedjes. Ik was er zo bedreven in dat telkens wanneer ik slechterik Amjad Khan in een Amitabh Bachchan-film speelde, het publiek doodsbang de benen nam.

 

▴ ▴ ▴

 

Mijn hart sloeg over toen we de weg in de richting van mijn geboortehuis namen. Aan de rechterkant zag ik een schoolgebouw dat van een van mijn ooms was, een zakenman die ooit was begonnen met het verzamelen en verkopen van brandhout en die later een van de rijkste mannen van Wologizi werd. We reden langzaam naar de compound, waar het ooit bruiste van leven. Ik herinnerde me dat er in de tijd van mijn jeugd meer dan honderd mensen in onze compound woonden. Het drama dat zich daar in kamers en hoeken afgespeelde, heeft mijn visie op het leven gevormd. Ik stapte uit de jeep en liep naar de compound.

De familie stond in een klein groepje, dat voornamelijk bestond uit vrouwen en kinderen: de restanten van wat ooit de grootste familie van Wologizi was. De vrouwen omhelsden me en ik rook het brandhout, het stof van gestampte rijst en het eten dat ze aan het bereiden waren. Ik hield ze stevig vast, huiverig om ze los te laten, deze vrouwen van mijn broers en ooms die vermoord waren tijdens de oorlog.

Daarna liet ik de hele compound op me inwerken. Sommige huizen, waaronder dat van mijn moeder, waren verdwenen, net als de mango- en avocadobomen waar ik regelmatig in klom. Maar het huis van mijn vader stond er nog steeds.

Ik ging naar binnen, op zoek naar de kamer die ik deelde met een aantal van mijn broers – de kamer waar ik, als ik alleen was, filmrollen oefende en probeerde mijn imitaties te perfectioneren, de kunst van het Hindi, Bengali of Mandarijn. Ik ging dan zo op in de personages en rollen dat wanneer ik weer uit het spel kwam de echte wereld heel onwerkelijk aandeed. Op een dag haalde ik mijn moeder over mee te gaan naar een film waarin Amitabh Bachchan, de held, vermoord werd. Mijn moeder verliet de bioscoop in tranen. ‘Ze hebben die knappe man vermoord,’ zei ze. ‘Waarom moesten ze die goede man om zeep helpen?’ Dat was het einde van haar filmavontuur.

Elke dag na schooltijd hielp ik de bioscoopeigenaar met klusjes rond zijn huis, in ruil voor het kijken van een film. De films waren steevast Indiaas, Chinees of Amerikaans, en sommige zag ik ontelbare keren. Toen brak de oorlog uit en moest ik mijn leven opnieuw leren dromen.

De passie voor cinema is echter nooit verdwenen.

Ik liep de kamer uit en zag mijn broer Sekou, op me wachtend in de kamer die ooit van mijn vader was, de grootste kamer van het huis, dat nu door verschillende vrouwen werd bewoond. De kamer had veel van zijn voormalige grandeur verloren: de stoel waarin mijn vader altijd zat, zijn vingers tikkend op de houten leuning, was verdwenen, net als zijn geur. Elk spoor van mijn vaderwas uitgewist. De muur was opnieuw geverfd. Er zijn veel manieren om het verleden uit te wissen. De poging het huis overeind te houden had het gewonnen van het belang om sporen van mijn vaders aanwezigheid te behouden.

‘Vertel me wat er met onze moeder gebeurd is,’ zei ik tegen mijn broer.

Hij aarzelde. ‘Wat bedoel je?’ vroeg hij.

‘Ik wil weten hoe ze om het leven is gekomen,’ zei ik.

‘Het was op het hoogtepuntvan de oorlog. Ze was in Koniyan om zaken te doen en werd ziek. Ze stierf vanwege een gebrek aan medicijnen,’ zei hij, terwijl hij mijn starende blik ontweek.

Van al mijn broers leek Sekou qua uiterlijk en temperament het meeste op mij. Hij begreep mijn diepste angsten, zelfs met de afstand tussen ons, en als we elkaar belden verraste hij me vaak met zijn inzichten.

‘Je zegt altijd dat je naar huis terugkeert,’ zei hij ooit tegen me. ‘Maar wat is thuis, Abu? Je bent al zo lang weg dat ik me afvraag of dit nog wel je huis is.’

Nu draaide hij zich naar mij toe. ‘Wat wil je dat ik je vertel?’

Ik gaf geen antwoord.

Mijn moeder was de dochter van een geleerde aan wie wonderen werden toegeschreven. Men zegt dat niemand hem iets geleerd had en dat hij erom bekendstond college te geven zonder één keer in een boek te kijken. Alles wat hij bezat, deelde hij met zijn broers en zussen: hij was zeer gul. Hij had veel aanzien verworven en de presidenten van Liberia, Sierra Leone en Guinee vroegen hem om advies en gebed. Hij predikte vrede en stand erop dat een geloof dat broers en zussen verdeelde geen religie was maar een splijtende doctrine. Het leverde hem veel aanbidders op, maar het maakte hem ook controversieel.

Toen hij overleed in een stad waar geen moskee was, stonden de bewoners, die zijn geloof niet aanhingen maar hem wel als een van hen zagen, erop dat zij hem konden begraven. De president van Liberia moest tussenbeide komen, zeker toen de moslims erop aandrongen dat hij tot hen behoorde. De president besloot dat de mensen van de stad het recht hadden hem te begraven, omdat hij op hun grond was overleden. Maar minstens zo belangrijk: zij hielden net zoveel van hem als de moslims. Daarom ligt daar nu zijn graf.

Ik had een sterke behoefte mijn moeders graf te bezoeken. Maar omdat ze in de nabijgelegen stad Koniyan begraven was, vroegen de bewoners me te wachten tot ze daar klaar waren om me te ontvangen.

Die avond, in mijn vaders huis, vroeg ik een paar van mijn neven om de wacht te houden en mij te beschermen. ‘Chief, ik slaap in de jeep voor de deur van jouw kamer,’ zei de chauffeur. ‘Niemand durft zich langs mij te wagen.’

Ik kon die nacht niet slapen vanwege de spanning. Het grootste deel van de tijd dacht ik aan mijn moeder.

 

▴ ▴ ▴

 

De volgende dag vulde de straat in Koniyan zich met tientallen mensen die nu eens plechtige en dan weer vreugdevolle liedjes zongen. Ik wachtte op de menigte, die in een slakkengang de heuvel af kwam. De vrouwen stortten zich rouwend op me in omhelzingen, met hun handen onhandig langs mijn bezwete gezicht bewegend. Een man baande zich een weg tussen de vrouwen door, hij schoof hen aan de kant om mijn handen vast te kunnen houden. Hij liet ze pas los toen we bij het graf aankwamen, dat in het hart van de stad lag. Ik meende de man te kennen en hij bleek een neef te zijn, de zoon van een oom die in Sierra Leone woonde.

Het gras rond het graf was gemaaid en een haag van bamboe hield het beschut. Om het graf heen stonden enkele flamboyante bomen in volle bloei.

Ik herinnerde me mijn moeders glanzende, donkere huid; ik riep haar aanblik in me op. Lang en danker doemde ze op uit haar huis, in een kleurrijke wikkeldoek en met een fier hoofddeksel, klaar om haar leerlingen naar de markt te leiden, waar ze oppermachtig was. De Lomas – een volk dat al eeuwenlang samenleefde met ons, het Mande-volk – hadden haar de bijnaam ‘de Beeldschone Mande’ gegeven.

Maar zij was er niet meer.

Een van de dorpswijzen vroeg me het woord te nemen. De woorden kregen vorm in mijn hersenen, maar stokten in mijn keel. De menigte barstte in huilen uit.

Een andere man richtte zich tot mij en zei: ‘Jouw moeders schoonheid was tot afgunst van velen, zelfs van de geesten. Ja, haar schoonheid was uitzonderlijk. Maar belangrijker nog: ze was een mens van vlees en bloed; ze was zeer grootmoedig. Alles wat ze ooit verdiende gaf ze aan anderen weg. Laat iedereen die haar gekend heeft dat nu tegenspreken.’ Niemand sprak hem tegen.

Ik koos ervoor om hem te geloven.

Later, nadat de wijzen hun gebeden hadden gezegd, leidde de massa me naar het stadhuis. Daar kwam ik er eindelijk achter hoe mijn moeder werkelijk gestorven was.

‘Een commandant van de rebellen greep je moeder en duwde haar op de grond,’ vertelde de burgemeester me. ‘Geloof me, Abu, ik was erbij toen het gebeurde. Hij vuurde een magazijn kogels op haar af, maar geen enkele kogel was raak. Jouw familie is uniek. Geen kogel, maar een ziekte doodde je moeder.’

Ik besloot hem niet te geloven.

In deze anekdote, zo mooi gesproken, zat de grimmige waarheid besloten: mijn moeder was vermoord door een rebel. In een traditie waarin de waarheid allerlei vormen aan kon nemen, had men me de pijn van de harde waarheid willen besparen door voor een minder pijnlijke variant te kiezen.

In de volgende dagen leerde ik met die waarheid leven. Als ik niet bij de wijze stadsouderlingen was in Koniyan, wier anekdoten altijd eindigden met een wijze les, was ik in Wologizi, waar ik tijd doorbracht met vrienden uit mijn jeugd. Of ik was bij de Kaihah-rivier, waar ik had leren zwemmen.

Dat deel van de rivier waar het ooit een drukte van belang was, werd nu door struiken en bomen omgeven. De eerste keer dat ik erheen wilde moest ik de weg vrijmaken met behulp van een machete. Plekken als deze hebben me gevormd, zodat zelfs nadat ik meer dan twee decennia lang weg ben geweest, mijn herinneringen me ernaar terugvoeren: de geur van de bomen, de aanraking van het zand. De stemmen van de meisjes, die overgingen in gelach wanneer we ze langs de oevers achternazaten, en de geur van de aarde. En ook de overvolle compound, de plek waar ik mijn eerste levenslicht zag.

Jeugdvrienden kwamen druppelsgewijs onze compound binnen om samen het verleden op te rakelen. Ik herkende hun gezichten meteen, maar hun namen wist ik vaak niet meer. Hun oorlogservaringen wisselden: sommigen waren gedwongen te vechten, anderen hadden het hoofd geboden aan de rebellen. De meeste waren de oorlog ontvlucht naar Guinee of Sierra Leone, of hadden hun toevlucht genomen in de bossen rond Wologizi tot de oorlog voorbij was.

‘Toen we in Wologizi terugkwamen, troffen we een stad aan die in een woud was veranderd,’ vertelde een van hen.

‘Ja, we joegen op herten en buidelratten.’

De oorlog had sommigen rijk gemaakt, terwijl anderen die voorheen welvarend waren geweest alles waren kwijtgeraakt. Een paar van mijn vrienden, van wie velen hadden gedacht dat er niets van hen terecht zou komen, behoorden nu tot de rijkere bovenlaag. De oorlog ruilde fortuinen om en lieten velen gefrustreerd achter.

 

▴ ▴ ▴

 

Hoe langer ik in Wologizi bleef – al reisde ik bijna elke dag naar Koniyan –, des te meer ik naar België verlangde: het ritueel van vroeg wakker worden, naar mijn werk gaan en aansluiten bij de lopende band, om het harde metaal te voelen, onderdelen te rangschikken en dan uiteindelijk het product te zien: een enorme vrachtwagen, geverfd en gepoetst, die het kolossale gebouw uit reed voor z’n eerste testrit.

Eindelijk verliet ik op een ochtend Wologizi. Mijn broer Sekou en een paar van mijn neven gingen met me mee.

We reden al een paar uur toen we een man naast de weg zagen die naar onze auto zwaaide en om een lift vroeg. Ik vroeg de chauffeur te stoppen, omdat we nog een plek in de auto overhadden. Toen we vaart minderden, zei mijn broer, alsof hij een spook zag: ‘Rijd door, snel, rijd door!’

Zijn reactie verbijsterde me. ‘Wat is er aan de hand?’

Sekou zweette; hij veegde met zijn hand over zijn gezicht. ‘Dat is de man die zijn geweer op onze moeder richtte in Koniyan en haar probeerde te vermoorden. Ja, hij was het die op onze moeder schoot. Ik zal zijn gezicht nooit vergeten. Ik was erbij. Hij is het.’

De chauffeur zoog op zijn tanden. ‘Chief, laat mij dit regelen,’ zei hij. Voordat ik een woord kon zeggen, had hij de auto gekeerd en reden we terug naar de man.

‘Wacht, wacht, doe nog even niets,’ zei ik.

Ik kon niet geloven dat ik de moordenaar van mijn moeder had gevonden!

De chauffeur sprong uit de auto, boven op de man. Hij greep hem bij zijn kraag en sleepte hem naar mijn broer. ‘Herinner je deze man?’ zei hij terwijl hij de man in z’n gezicht spuugde. ‘Kun je je hem herinneren?’

De man barstte in huilen uit. ‘Ik heb hem nog nooit van mijn leven gezien, chief,’ zei hij en hij keek mij aan, terwijl ik op een afstand stond, te verbaasd om te reageren. ‘Waarom behandelen jullie me zo?’

Sekou vertelde over het incident met een trilling in zijn stem. ‘Jij hebt onze moeder neergeschoten. Weet je nog? De kogels werden afgeweerd, maar jij wilde haar vermoorden. Ja, jij wilde haar vermoorden!’

‘Een onschuldige vrouw vermoorden?’ protesteerde de man. ‘Ik ben nooit bij de oorlog betrokken geweest.’

De chauffeur sloeg hem, maar de man bleef bij zijn verhaal. Het was een magere man in een versleten shirt en broek, zijn schoenen moesten nodig worden opgelapt. Eén ding was zeker: het was een berooide man.

Mijn broer schudde zijn hoofd. ‘Ik zal je gezicht nooit vergeten, zelfs niet na honderd jaar. Jij nam onze bezittingen af. Jij was degene die me uitkleedde en me naakt achterliet. Ik kan je gezicht niet vergeten. Jij was het die op onze moeder schoot.’

Waarom volhardde mijn broer in zijn bewering dat mijn moeder een schot had overleefd?

Ik benaderde de man. Op het moment dat ik zo dicht bij hem stond dat ik zijn angst kon ruiken, viel de man op z’n knieën en hield hij mijn voeten vast.

‘Vermoord me niet, chief. Ik heb nooit aan de oorlog meegedaan, nooit een mens vermoord, laat staan een vrouw.’

Toen hoorde ik mijn broer met afstandelijke stem zeggen: ‘Hem vermoorden brengt onze moeder niet terug. Laat hem. De oorlog is voorbij.’

Ik draaide me naar hem om.

Een plotselinge wind leek op te steken, een koude wind die over mijn lichaam raasde en bezit van me nam.

‘Vertel je me nu dat onze moeder toch door een kogel gedood is en niet door een ziekte? Vertel je me dat deze man haar gedood heeft?’

Mijn broer schudde zijn hoofd. ‘Ik vertel je dat onze moeder overleden is. Wat je ook doet, het zal haar niet terugbrengen.’

De chauffeur zoog op z’n tanden. ‘Ook al vermoorden we hem niet, laten we dan op z’n minst zijn armen en benen breken,’ zei hij. ‘Dat verdient hij.’

Ik was verlamd door gebrek aan daadkracht. Een diepe, koele stilte leek over me neer te dalen, een rare kou onder het zweet en de hitte om me heen. Het was alsof ik in een droom beland was waarin ik geen macht had over de handelingen. De man was nu aan het snikken en zijn grip op mijn voeten werd sterker.

Het was mijn broer die me naar de auto leidde. Toen ik me omdraaide zag ik dat de man nog op zijn knieën zat.

We reden de hele dag, en ik kon me niet herinneren dat ik in een dorp of stad flamboyante bomen zag. Ze leken te zijn verdwenen.

‘Ik zweer je dat hij het was,’ zei Sekou die avond, toen hij onze oudere broer Edmond over de ontmoeting vertelde. Die laatste schudde zijn hoofd en zweeg.

Tegen die tijd was de chauffeur al vertrokken en stortte de stad zich opnieuw in eindeloze kerkliederen en drums die de hele nacht door klonken.

De kou die me in haar greep hield werd hevig en aanhoudend.